Vishamrut

• Author: Dibho
• Category: Non-Fiction
• Duration: 00:16:32 hours

"विषामृत" - संघर्षाची, संस्कारांची आणि समाधानी आयुष्याची आत्मप्रेरित कहाणी "जन्मभूमी आणि कर्मभूमीमधला प्रवास, नुसता शारीरिक नसतो; तो असतो आठवणींचा, मातीशी नाळ जोडणाऱ्या भावनांचा, आणि आयुष्याच्या गुंतागुंतीतून उमटलेल्या जीवनसत्वांचा!" हरीभाऊ मोरे यांच्या ‘विषामृत’ या आत्मकथनातून असाच एक तप्त, पण शांत, संघर्षमय पण समाधानी प्रवास उलगडतो. ‘विषामृत’ लिहिण्याची प्रेरणा हरीभाऊंना मिळाली ती त्यांच्या मूळ गावाच्या, जानुगडेवाडीच्या मातीतून. श्री नाईकबा देवस्थान, शेतीचं प्रेम, गावकुसातील सांस्कृतिक-सामाजिक जीवन, वडीलधाऱ्या पिढ्यांच्या आठवणी, आणि त्यातून आकारलेली स्वतःची ओळख. या साऱ्या घटकांनी त्यांच्या आत्मकथनाची बीजे रुजवली. हे आत्मकथन म्हणजे त्यांचं फक्त आत्मदर्शन नाही, तर त्या गावाच्या, त्या काळाच्या, त्या लोकांच्या आणि त्यांच्या जीवनदृष्टीच्या अनेक पदरांचा आढावा आहे. हरिभाऊंचं बालपण जानुगडेवाडीच्या मातीशी घट्ट जोडलेलं आहे. पहिली ते चौथीचा काळ गावात घालवला; पाचवी ते अकरावीपर्यंतचे शिक्षण मात्र गावाबाहेर. शैक्षणिक अडचणी, नवीन जागेतील जुळवून घेणं, आणि तरीही मन मात्र कायम आपल्या गावाकडेच वळलेलं. कराडचा महाविद्यालयीन काळ म्हणजे शिक्षणाची तहान भागवताना केलेली धडपड. शिक्षण ही केवळ पुस्तकांची मजल नाही, ती होती मनोधैर्याने घेतलेली वाट. जिथे स्वतःला सिद्ध करताना एकच आधार होता, "शिका आणि संघर्ष करा!" नोकरीच्या निमित्ताने हरिभाऊंची तब्बल तेहतीस वर्षांची भटकंती. येळगाव, ढेबेवाडी, कुसूर, शिरवळ, वावंजे (पनवेल), काले ही केवळ भौगोलिक नव्हे तर अनुभवांची, मनोधैर्याची आणि सामाजिक जाणिवांचीही यात्रा होती. या काळात आलेल्या अनुभवांनी त्यांना जीवनाचा बहुआयामी अर्थ समजावून दिला. पण या साऱ्याच्यात पाठीमागे, एका स्थिर बिंदूसारखी होती जानुगडेवाडीची ओढ. काम, जबाबदाऱ्या, प्रवास असला तरी मन सतत नाईकबा देवस्थानाच्या पायरीवरच विसावलेलं. जानुगडेवाडीतील सामाजिक नाटके, लाकडी स्टेजवर बसलेली दृश्यं, दिवाळीनंतर सादर होणारे ऐतिहासिक नाट्यप्रयोग हे केवळ मनोरंजन नव्हते, तर गावाने जपलेली एक लोकपरंपरा होती. अशा सादरीकरणातून गावाच्या तरुणांना मिळणारी व्यासपीठं, आजीआजोबांकडून ऐकलेल्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या आठवणी, हे सारे 'सांस्कृतिक विषामृत' हरिभाऊंनी शब्दांमधून अजरामर केलं आहे. शेती मशागत, खरीप हंगाम, मळणी, काढणी ही कामं त्यांच्या आठवणीत फक्त कष्टाची नव्हे, तर समाधानाची आणि शाश्वततेची प्रतिमा म्हणून घर करून आहेत. आधुनिक जगात जेव्हा भूमीपासून दुराव्याची भावना वाढते, तेव्हा ‘विषामृत’ मधून या नात्याचं सौंदर्य नव्याने समोर येतं. हरीभाऊ आणि त्यांच्या सहचारिणी सौ. रजनी यांचं जीवन म्हणजे संघर्षाची व सावलीची कविता. बी.एड.साठी पंधरा वर्षांनंतर तासगावला परतून सौ. रजनी यांनी केलेलं शिक्षण आणि त्यात आलेल्या अडचणींना निर्धाराने दिलेला लढा हे या आत्मकथनात स्त्रीच्या आत्मसन्मानाची आणि धैर्याची प्रेरणादायक कहाणी घडवतं. मुलांच्या शिक्षणासाठी सुरुवातीचा संघर्ष, त्यांची उच्चपदस्थ नोकरी, त्यांचे वैवाहिक आयुष्य हे सारे केवळ पालक म्हणून केलेले कर्तव्य नव्हते, तर मूल्यशिक्षणाची फळं होती. या गोष्टी सांगताना हरीभाऊंनी आईवडील, भाऊ-बहीण, दीर-जावा, शिक्षक वर्ग आणि संपूर्ण कुटुंबीयांचा ऋणभाव व्यक्त करत एक "सामूहिक यशाची" जाणीव दिली आहे. सौ. रजनी आणि हरीभाऊंवर संस्कार करणाऱ्या शिक्षकांची यादी, जसे व्ही. डी. पाटील, वाकळे गुरूजी, माळी सर, नायकवडी सर, आर. बी. पाटील, प्रा. व्ही. के. मोरे, डॉ. घाटे सर वगैरे हे केवळ शिक्षक नव्हते, तर ते आयुष्य घडवणारे मार्गदर्शक होते. त्यांचं नाव ‘विषामृत’ मध्ये आलेलं असूनही, त्यांच्या कार्याचा प्रभाव प्रत्येक पानामध्ये जाणवतो. शेवटी, ७७ वर्षांचं आयुष्य लाभल्याबद्दल हरिभाऊ ईश्वराचे ऋणी राहतात. हे वाक्य केवळ श्रद्धा नसून कृतज्ञतेचा सर्वोच्च भाव आहे. त्यांच्या जीवनप्रवासात ‘विष’ होते तेव्हा त्यातही ‘अमृत’ शोधण्याची जिद्द होती. त्यामुळेच हे आत्मकथन ‘विषामृत’ ठरतं. हरीभाऊ मोरे यांचं ‘विषामृत’ हे आत्मकथन म्हणजे एका सामान्य माणसाच्या असामान्य वाटचालीची ठळक नोंद आहे. यात ना आत्मप्रशंसा आहे, ना कुठलाही अभिनिवेश; आहे तो केवळ नितळ प्रांजळपणा, संस्कारांची जपणूक, आणि जीवनाच्या ‘विषातून’ उमटलेली ‘अमृत’धारा. थोडक्यात ‘विषामृत’ म्हणजे ज्या आयुष्याने संघर्षाची चव चाखली आणि समाधानाची मधुरता कमावली ते होय. हे आत्मकथन वाचणारा प्रत्येकजण स्वतःच्या आयुष्यात डोकावतो, आपल्या गावाची आठवण काढतो, आपल्या गुरूंचा विचार करतो, आणि एका गोष्टीवर विश्वास ठेवतो. संघर्षातूनच समाधान फुलतं, आणि त्या समाधानातूनच आयुष्याला अर्थ मिळतो! - दिलीप भोसले