Bhavaki Bauddhanche Aatmchintan

• Author: Sayaji Waghmare
• Category: Non-Fiction
• Pages: 120

Book Preview

समाजाच्या बदलत्या संरचनेत, वैचारिक उन्नती आणि चळवळीच्या प्रवासात आत्मपरीक्षणाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. 'भावकी बौद्धांचे आत्मचिंतन' या पुस्तकाच्या माध्यमातून सयाजी वाघमारे यांनी बौद्ध समाजाच्या सामुदायिक जाणीवेचा, वैचारिक अस्वस्थतेचा, आणि नेतृत्वाच्या भूमिकेचा सखोल अभ्यास मांडला आहे. हे केवळ पुस्तक नाही, तर एका विचारवंताच्या चिंतनशील प्रवासाचे दस्तावेजीकरण आहे. सयाजी वाघमारे हे चळवळीतील दीर्घकालीन कार्यकर्ते आणि समाजचिंतक आहेत. पँथरपासून सुरू झालेल्या त्यांच्या सामाजिक प्रवासाने त्यांना विविध भूमिका दिल्या. पँथरमधील विघटनाने ते अस्वस्थ झाले आणि त्यानंतर त्यांनी रिपब्लिकन पक्षाच्या एका गटात कार्यरत राहून आपल्या विचारांना आकार दिला. त्यांच्या लेखनात एक स्वायत्त आणि स्पष्ट भूमिका असते. ते नेतृत्वाबद्दल केवळ टीका करत नाहीत, तर त्यांच्या वर्तनाची सखोल चिकित्सा करतात. 'समाज चिंतन' हा त्यांचा स्वभावधर्म आहे, जो त्यांच्या लेखनात प्रकर्षाने जाणवतो. 'भावकी बौद्धांचे आत्मचिंतन' हे पुस्तक बौद्ध समाजाच्या सामुदायिक अवस्थेचा, नेतृत्वाच्या भूमिकेचा आणि आंबेडकरी विचारांच्या प्रवासाचा सूक्ष्मपणे आढावा घेते. पुस्तकातील प्रश्न हे प्रातिनिधिक आहेत. कारण हेच प्रश्न सर्वसामान्य लोकांच्या मनात आहेत. वाघमारे यांनी हे प्रश्न अत्यंत प्रामाणिकपणे मांडले आहेत, ज्यावर शंका घेतली जाऊ शकत नाही. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सामाजिक आणि आर्थिक शोषणाच्या विरोधात उभी केलेली चळवळ आणि त्यांच्या विचारांनी प्रभावित समाजव्यवस्थेतील बदल या पुस्तकाचा केंद्रबिंदू आहे. गेल्या सत्तर-ऐंशी वर्षांतील सामाजिक बदल, त्यातील विसंगती, नेतृत्वाची भूमिकाच नव्हे तर बौद्ध समाजाच्या आत्मचिंतनाची गरजही पुस्तकात अधोरेखित केली आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी भारतीय समाजव्यवस्थेत अमूलाग्र बदल घडवून आणण्यासाठी संविधानाच्या माध्यमातून एक नवा मार्ग दाखवला. त्यांनी सामाजिक आणि आर्थिक शोषणाविरुद्ध चळवळीचा रेटा उभा केला. या संघर्षात त्यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाची वैज्ञानिक मांडणी केली. पुस्तकात सत्तर-ऐंशी वर्षांच्या प्रवासातील बदलांची चिकित्सा करण्यात आली आहे. गावकुसाबाहेरच्या अपमानित जीवनापासून ते शहरांमधील संमिश्र वसाहतीपर्यंतची वाटचाल हा समाजबदलाचा प्रवास मांडला आहे. या बदलाची प्रक्रिया अखंडितपणे सुरू राहणार आहे, यातून येणारे अडथळे दूर करणे ही समाजाची जबाबदारी आहे. १९७२ साली दलित पँथर चळवळीच्या उदयासोबत 'दलित' या शब्दाची व्याख्या विस्तारित करण्यात आली. सामाजिक आणि आर्थिक पातळीवर शोषित असलेल्या सर्व समूहांना या व्याख्येत स्थान देण्यात आले. या व्यापक व्याख्येमुळे आंबेडकरी विचारधारेत एकात्मता निर्माण झाली. मात्र, आजच्या काळात 'दलित' शब्दाला विरोध केला जातो आणि बौद्ध ही नवीन ओळख निर्माण करण्याचा प्रयत्न दिसतो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १९५६ साली बौद्ध धर्माचा स्वीकार करून सामाजिक परिवर्तनाचा एक नवा अध्याय सुरू केला. त्यानंतर अनुसूचित जातींमधील इतर जातींनी हिंदू धर्म टिकवला. त्यामुळे बौद्ध म्हणून सामुदायिक ओळख निर्माण करण्याची प्रक्रिया अव्याहतपणे सुरू आहे. धर्मांतराच्या काही महिन्यांतच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे महानिर्वाण झाले. त्यामुळे बौद्ध समाजाला आवश्यक ते मार्गदर्शन मिळू शकले नाही. तत्कालीन सरकारने सवलतींबाबत घेतलेल्या नकारात्मक भूमिकेमुळे बौद्ध समाजाचे प्रश्न अधिक गुंतागुंतीचे झाले. आजही बौद्ध समाज आर्थिक, सामाजिक आणि शैक्षणिक स्तरावर संघर्ष करत आहे. धर्मांतरानंतरच्या पहिल्या पिढीने हिंदू संस्कारांचा त्याग करून नवी जीवनपद्धती स्वीकारली. आजच्या पिढ्यांना त्या अपमानकारक काळाची जाणीव नसली तरीही सामाजिक आणि आर्थिक प्रश्नांना सामोरे जाण्याचे आव्हान कायम आहे. 'भावकी' या पुस्तकाच्या उत्तरार्धात बौद्ध म्हणून जगताना येणारी द्विधा मनःस्थिती, वैचारिक विसंगती, आणि सामाजिक ओळख यांचे चित्रण केले आहे. धर्मांतरानंतरही बौद्ध समाजावर जुन्या संस्कारांचा प्रभाव आहे. वैज्ञानिक दृष्टिकोन असूनही धार्मिक आणि सामाजिक स्तरावर गोंधळाचे वातावरण आहे. या गोंधळाचे एक प्रमुख कारण म्हणजे सत्ताधारी वर्गाकडून होत असलेली दुय्यम वागणूक आणि त्यासमोरील बौद्ध समाजाची असमर्थ राजकीय भूमिका. या विरोधाभासाचा शोध घेताना वाघमारे यांनी समाजाची आत्मपरीक्षणाची भूमिका अधोरेखित केली आहे. पुस्तकात 'जात निर्मूलन' या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारसरणीला विशेष महत्त्व दिले आहे. आजही भारतीय समाजात जातीचा पगडा कायम आहे. शासन जरी म्हणत असले की जात व्यवस्था संपली आहे, तरीही समाजाच्या मानसिकतेत ती खोलवर रुजलेली आहे. जात निर्मूलन म्हणजे केवळ आरक्षणाचा त्याग नव्हे, तर जातिविरहित नवा समाज निर्माण करणे होय. त्यासाठी आंतरजातीय विवाह, सामाजिक समता, आणि बंधुत्वाची भावना रुजवणे आवश्यक आहे. आंबेडकरी विचारसरणीच्या मार्गदर्शनानुसार एकसंघ भारतीय समाज निर्माण करण्याची गरज आहे. 'भावकी बौद्धांचे आत्मचिंतन' हे पुस्तक बौद्ध समाजाच्या वैचारिक जागृतीचे आणि आत्मचिंतनाचे अत्यंत मोलाचे साधन आहे. सयाजी वाघमारे यांनी ज्या प्रामाणिकपणे प्रश्न मांडले आहेत, त्यातून वैचारिक मंथनाची सुरुवात होऊ शकते. हे पुस्तक केवळ बौद्ध समाजापुरते मर्यादित नाही, तर भारतीय समाजव्यवस्थेतील जात, धर्म, आणि सामाजिक परिवर्तनाच्या प्रक्रियेचा व्यापक अभ्यास करायला लावणारे आहे. सामाजिक समतेचा विचार करताना या पुस्तकातील चिंतन मार्गदर्शक ठरेल, यात शंका नाही. समाजातील वैचारिक उलथापालथ आणि आत्मपरीक्षणाची गरज ओळखून सयाजी वाघमारे यांनी 'भावकी बौद्धांचे आत्मचिंतन' या पुस्तकाच्या माध्यमातून एक मौलिक विचारधारा समोर ठेवली आहे. या वैचारिक प्रवासाची सुरूवात या पुस्तकातून होते, आणि तो प्रवास पुढे नेणे हे आपले कर्तव्य आहे.