Yeskar
- Author: Sayaji Waghmare
- Category: Non-Fiction
- Pages: 174
Price in USD: $2.10
सयाजी वाघमारे यांची 'यसकर' ही कादंबरी समाजव्यवस्थेतील एका कडवट सत्याचा वेध घेणारी आहे. भारतीय स्वातंत्र्याच्या आसपासच्या काळात अस्पृश्यांच्या जीवनात जो वेठबिगारीचा अंधार पसरला होता, त्यावर या कादंबरीने प्रकाशझोत टाकला आहे. अस्पृश्यांना परंपरेने दिलेली गावकी, म्हारकी किंवा यसकरपाळीची कामे, त्यांच्या जीवितात होणारे शोषण, अपमान, उपेक्षा, आणि या व्यवस्थेतून बाहेर पडण्यासाठी त्यांच्या उभ्या राहिलेल्या लढ्याची ही कथा आहे. सयाजी वाघमारे यांनी स्वतःच्या अनुभवांच्या आधारे समाजातील एका मोठ्या आणि महत्त्वाच्या परिघाचा शोध घेतला आहे. १४७५ साली बेदरच्या बहामनी बादशहाने यसकरपाळीची कामे महार समाजाला ‘बक्षीस’ म्हणून दिल्याची कथा या कादंबरीत रंगवली आहे. विठू महार नावाच्या व्यक्तीच्या निष्ठावंत सेवेवर खुश होऊन बहामनी सत्ताधारी राजा यांनी महार समाजाला गावकीची ५२ हक्कांची कामे दिली. या कामांचा समावेश झाडलोट करणे, मेलेल्या जनावरांना गावाबाहेर नेणे, त्यांची कातडी सोलणे, दवंडी पिटणे, आणि सरकारी प्रतिनिधींची सेवा करणे अशा विविध जबाबदाऱ्यांमध्ये होता. यावेळी ही कामे ‘हक्क’ मानली गेली असली तरी पुढे उच्चवर्णीय लोकांच्या मनमानी मर्जीवर अवलंबून राहिल्याने, त्याचे रूपांतर शोषणमूलक वेठबिगारीत झाले. या व्यवस्थेतून अस्पृश्यांच्या समाजाला अपमानकारक आयुष्य जगण्याची सक्ती करण्यात आली. 'यसकर' ही संज्ञा समाजाला हिणवण्याचे प्रतीक बनली होती. मोबदल्याचा अभाव आणि मानवी अधिकारांची गळचेपी ही अस्पृश्य समाजाची शोकांतिका होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अस्पृश्य समाजाला 'शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा' हा संदेश दिला. त्यांनी स्पष्टपणे सांगितले की, ग्रामीण भागातील जातीय व्यवस्थेतून बाहेर पडायचे असेल, तर शहराकडे प्रस्थान करणे गरजेचे आहे. अस्पृश्यांना हे पटवून देण्यासाठी त्यांनी विविध व्यासपीठांवरून संघर्ष केला. स्वातंत्र्यानंतरची पहिली आणि दुसरी दलित पिढी, जी शहराकडे स्थलांतरित झाली, तिच्या जीवनात सकारात्मक बदल दिसू लागले. शिक्षण, वाचन, विचारव्यूह, आणि बाबासाहेबांच्या प्रबोधनामुळे दलित तरुणांना सामाजिक कर्तव्याची जाणीव होऊ लागली. 'यसकर' कादंबरीत या परिवर्तन प्रक्रियेसोबतच संवेदनशीलतेचा एक वेगळा प्रवाह साकारला गेला आहे. महादूबाबा हे कादंबरीतील महत्वाचे पात्र आहे, जे व्यवस्थेतून वेगळे होण्याचा प्रयत्न करतात. महादूबाबांचे घराणे परंपरागत ‘यसकर’ची कामे करत होते. मात्र, त्यांनी यापासून स्वतःला वेगळे करत एका वेगळ्या व्यवसायात उडी घेतली. घोड्यांच्या खरेदी-विक्रीचा व्यापार सुरू करून त्यांनी सधनता प्राप्त केली. महादूबाबांनी गावातील चावडीची इमारत स्वतःच्या पैशातून बांधून सामाजिक दायित्वाचे भान दाखवले. ते गावातील न्यायनिवाड्यांमध्ये सक्रिय असायचे आणि सामाजिक, अध्यात्मिक विचारसरणीने भारलेले होते. या भूमिकेमुळे ते गावात प्रतिष्ठित झाले. मात्र, 'यसकर' म्हणून जगलेली त्यांची पिढी आणि त्यातून निर्माण झालेला संघर्ष त्यांच्या जीवनात सतत जाणवत राहतो. कादंबरीतील शंकर हे पात्र बाबासाहेब आंबेडकरांनी दिलेल्या संदेशावर चालणाऱ्या युवकांचे प्रतीक आहे. शंकरला माहित आहे की, गावात शिक्षण घेऊनही ‘महाराचा मुलगा’ हीच ओळख कायम राहणार आहे. त्यामुळे तो आपल्या कुटुंबाला गाव सोडून शहराकडे जाण्यास भाग पाडतो. शंकरची आई शेवंती कुटुंबाच्या स्थलांतरात महत्त्वाची भूमिका बजावते. ती गावातील घरातील साहित्य गरजूंना देऊन टाकते आणि आपल्यातील उदारतेचे दर्शन घडवते. तिचे हे पात्र एका स्त्रीच्या सहनशीलतेचे आणि परिस्थितीला स्वीकारण्याच्या धैर्याचे प्रतीक आहे. 'यसकर' कादंबरी एका समाजघटकाच्या इतिहासाचा आढावा घेते. अस्पृश्य समाजातील पिढ्यानपिढ्या चालत आलेले जातीय शोषण, वेठबिगारी, आणि अपमान यांची मांडणी करताना, कादंबरी आपल्याला फक्त तत्कालीन परिस्थितीचाच मागोवा देत नाही, तर समाजातील परिवर्तनाच्या प्रक्रियेचाही वेध घेते. सयाजी वाघमारे यांचे हे आत्मचरित्र केवळ एका व्यक्तीची कथा नसून संपूर्ण समाजाच्या वेदनांची, संघर्षांची आणि उन्नतीच्या दिशेने होणाऱ्या प्रवासाची गाथा आहे. 'यसकर' वाचकाला विचार करायला भाग पाडते की, केवळ व्यवस्थेमुळे एका समाजघटकाने काय काय सहन केले आणि त्यातून बाहेर पडण्यासाठी त्यांनी काय संघर्ष केला. 'यसकर' इतिहासातील जातीय व्यवस्थेचे मूळ उघड करते आणि त्याचा समाजावर झालेला परिणाम स्पष्ट करते. 'यसकर' मध्ये शोषण, वेदना, आणि आत्मसन्मानासाठीची धडपड यांचे हुबेहूब चित्रण आहे. 'यसकर' मध्ये बाबासाहेबांनी दिलेल्या प्रेरणांचा आणि परिवर्तनवादी विचारसरणीचा प्रभाव ठळकपणे दिसतो. सामाजिक परिवर्तनाची 'यसकर' मध्ये स्थलांतर, शिक्षण, आणि चळवळींच्या माध्यमातून झालेल्या बदलांची गोष्ट आहे. 'यसकर' कादंबरी समाजाला एक महत्त्वाचा संदेश देते की, अन्यायाची परंपरा मोडण्यासाठी शिक्षण, आत्मसन्मान, आणि सामाजिक संघटन महत्त्वाची आहेत. जातीयतेच्या जोखडातून मुक्त होण्यासाठी संघर्षाची आवश्यकता आहे. सयाजी वाघमारे यांची हे आत्मचरित्र केवळ साहित्यिक कृती नाही, तर ती सामाजिक परिवर्तनाचा आरसाच आहे. भारतीय समाजाच्या जातीव्यवस्थेवर टाकलेला हा प्रकाशझोत आजही विचारमंथनाला प्रवृत्त करतो. 'यसकर' हे केवळ शोषणाचे प्रतीक नाही, तर त्या शोषणातून बाहेर पडण्यासाठी घेतलेल्या लढ्याचे, स्वाभिमानाच्या शोधाचे आणि मानवतेच्या विजयाचे प्रतीक आहे.
