Eka Bhimsainikache Patan

• Author: Sayaji Waghmare
• Category: Fiction
• Pages: 320

Book Preview

‘एका भीमसैनिकाचे पतन’ ही सयाजी वाघमारे यांच्या लेखनीतून साकारलेली एक संवेदनशील कादंबरी आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारधारेच्या पार्श्वभूमीवर, दलित समाजातील युवकांच्या संघर्षमय जीवनाचा व त्यांच्या पतनाचा अभ्यासपूर्ण आलेख या साहित्यकृतीत रेखाटला आहे. समाजातील विद्यमान विसंगती, व्यवस्थेचे दडपण, चळवळीत ओढले गेलेले कार्यकर्ते, त्यांच्या अपेक्षा व आकांक्षा यांचा सखोल अभ्यास वाघमारे यांच्या या कादंबरीत प्रतिबिंबित होतो. सयाजी वाघमारे यांचे जीवन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांनी प्रेरित आहे. आंबेडकरांनी दलित समाजाला शिक्षण, आत्मभान व संघर्षाचा मार्ग दाखवला. त्यांच्यामुळेच ज्या समाजाला पूर्वी आवाज नव्हता, तो सशक्त बनला. लेखकाने आपले भाग्य असे समजले की त्यांचा जन्म त्या समाजात झाला, ज्याला डॉ. बाबासाहेबांच्या विचारांचे मार्गदर्शन मिळाले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी वैचारिक क्रांतीचा मार्ग दाखवत लोकशाही, समता व बौद्ध विचारसरणीला महत्त्व दिले. वाघमारे यांनी त्याच प्रेरणेतून आपल्या लेखनाला समाजप्रबोधनाचे साधन बनवले आहे. ‘एका भीमसैनिकाचे पतन’ या कादंबरीच्या केंद्रस्थानी एक तरुण पात्र राजेश आहे. दलित पँथरसारख्या क्रांतिकारी चळवळीत ओढला गेलेला हा तरुण चळवळीतील संघर्ष, विस्कळित दिशा व स्वप्नभंगाचा अनुभव घेतो. दलित पँथर चळवळ ही १९७० च्या दशकातील एक महत्त्वाची सामाजिक लढाई होती, जी दलितांच्या न्यायासाठी लढली. या चळवळीने अनेक तरुणांना आपल्या आकर्षणाच्या कवेत घेतले. परंतु या चळवळीला असणारा ठोस दिशेचा अभाव आणि त्यातील अंतर्गत मतभेद यामुळे अनेक कार्यकर्त्यांचे भविष्य अंधारात ढकलले गेले. राजेशचे जीवन हे त्याच प्रकारचे आहे. त्याला प्रसिद्धीचा झगमगाट लाभला नाही, तरीही त्याच्या कार्यकर्तृत्वाला मान्यता मिळाली. मात्र, या चळवळीच्या अव्यवस्थित प्रवासामुळे त्याच्यासारख्या कार्यकर्त्यांचे पतन घडले. कादंबरीत हेच वेदनादायी सत्य लेखकाने मांडले आहे. सयाजी वाघमारे हे शासकीय सेवेत कार्यरत राहिलेले एक चिंतनशील व अभ्यासू लेखक आहेत. मुंबईतील सिद्धार्थ महाविद्यालय या ठिकाणी त्यांनी शिक्षण घेतले. या वातावरणाने त्यांच्यात प्रखर आंबेडकरवादी विचारांचा विकास केला. शासकीय सेवेत राहूनही त्यांनी सामाजिक चळवळींसाठी सतत कार्य केले. दलित समाजातील समस्यांवर त्यांनी नेहमीच मोकळ्या विचाराने लिखाण केले. त्यांचे लेखन पारदर्शी व आत्मपरीक्षणात्मक आहे. यामुळेच ‘एका भीमसैनिकाचे पतन’ या कादंबरीत त्यांची वैचारिक सुस्पष्टता जाणवते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सामाजिक परिवर्तनासाठी साहित्य हे प्रभावी माध्यम असल्याचे मानले होते. १९६०-६५ च्या दशकात दलित साहित्याने क्रांतिकारी चळवळीचे स्वरूप घेतले. या साहित्याचे मुख्य आधारस्तंभ आंबेडकरांचे विचार होते. दलित कादंबऱ्यांमध्ये सामाजिक विसंगती, संघर्ष, उपेक्षा व अन्याय यांचे चित्रण प्रामुख्याने आढळते. तथापि, ‘एका भीमसैनिकाचे पतन’ ही केवळ दलित जीवनाचा आरसा नसून ती एका व्यापक मानवी अनुभवाची कहाणी आहे. वाघमारे यांनी या कादंबरीत चळवळीतील तरुणांच्या स्वप्नभंगाचा प्रत्ययकारी आलेख साकारला आहे. त्यांचे लेखन सामाजिक वास्तवाला भिडणारे असून त्यांच्या वैचारिक प्रगल्भतेचा प्रत्यय देते. स्वातंत्र्यानंतर भारताने लोकशाही स्वीकारली असली तरी दलित समाजासाठी लोकशाहीचे लाभ प्रत्यक्षात पोहोचायला अनेक दशके लागली. वर्णाधिष्ठित समाजव्यवस्थेमुळे दलितांना सतत अन्याय व अपमान सहन करावा लागला. डॉ. आंबेडकरांच्या मार्गदर्शनाखाली अनेकांनी बौद्ध धम्माचा स्वीकार केला, पण मानसिकता बदलणे हे अत्यंत कठीण काम होते. ‘एका भीमसैनिकाचे पतन’ ही कादंबरी याच पार्श्वभूमीवर सामाजिक गुलामगिरीच्या वेदनांची कहाणी सांगते. कादंबरीचे वैशिष्ट्य सामाजिक वास्तवाचे सजीव चित्रण: लेखकाने चळवळीतील विसंगती, कार्यकर्त्यांची निराशा व व्यवस्थेचे दडपण प्रभावीपणे मांडले आहे. आत्मपरीक्षणात्मक दृष्टिकोन: लेखक स्वतःच्या समाजावरील प्रेम व चळवळीतील चुका यांचा पारदर्शीपणे आढावा घेतात. संवेदनशील लेखन: राजेशच्या पतनाची कहाणी वाचकांच्या मनाला भिडते व त्यांना अंतर्मुख करते. प्रेरणादायी संदेश: लेखकाला आशा आहे की या कादंबरीतून एखाद्या कार्यकर्त्याला प्रेरणा मिळेल. समाजासाठीचा संदेश साहित्य हे फक्त करमणुकीचे साधन नसून ते वैचारिक क्रांतीचे माध्यम देखील असू शकते. ‘एका भीमसैनिकाचे पतन’ या कादंबरीतून वाघमारे यांनी दलित समाजाच्या वेदना व संघर्षाचा आवाज जगासमोर आणला आहे. ही कादंबरी फक्त एका समाजाच्या समस्यांवर आधारित नाही, तर ती एक व्यापक मानवी मूल्यांची कहाणी आहे. चळवळीत सहभागी होणाऱ्या प्रत्येक कार्यकर्त्याला ती आत्मचिंतन करण्यास प्रवृत्त करते. सयाजी वाघमारे यांनी आपल्या अनुभवांच्या प्रदेशातून साकारलेली ही साहित्यकृती वाचकाला अंतर्मुख करते. ही कादंबरी वाचून प्रत्येक सामाजिक कार्यकर्ता वाचलेले अनुभव, शिकवलेले धडे आणि प्रेरणादायी विचार घेऊन पुढील प्रवासासाठी अधिक सशक्त होऊ शकतो.