D. L. Kamble

डी.एल. कांबळे - एक धम्मयोद्धा

बुद्ध धम्माचा प्रचार, प्रसार आणि संशोधन या क्षेत्रात आयुष्य वेचणाऱ्या काही थोर व्यक्तिमत्त्वांमध्ये डी.एल. कांबळे यांचे नाव अत्यंत सन्मानाने घेतले जाते. एक अभ्यासू साहित्यिक, तत्त्वज्ञानी लेखक, प्रेरणादायी व्याख्याते आणि निःस्वार्थ धम्मप्रचारक म्हणून त्यांनी समाजावर अमीट ठसा उमटवला आहे. त्यांच्या कार्याचा आवाका केवळ महाराष्ट्रापुरता मर्यादित नसून, जागतिक स्तरावर बौद्ध साहित्याला नवा आयाम देणारे ते एक सशक्त विचारवंत ठरले आहेत.

२८ ऑक्टोबर १९५० रोजी मासलमेटा, ता. लाखनी, जि. भंडारा येथे जन्मलेले डी.एल. कांबळे यांना लहानपणापासून बुद्ध धम्माची ओढ होती. त्यांच्या कुटुंबावर बौद्ध संस्कृतीचा प्रभाव होता, त्यामुळे धम्मविषयक कथा, जातककथा आणि तथागत बुद्धांचे विचार ऐकतच त्यांचे बालपण गेले. शिक्षणाच्या प्रवासातही त्यांची अभ्यासाची सखोलता आणि विचारधारेशी निष्ठा लवकरच प्रकट झाली.

त्यांनी आपले औपचारिक शिक्षण पूर्ण करून भारतसंचार निगम लिमिटेड (BSNL) मध्ये सहाय्यक महाप्रबंधक पदावर कार्य केले. मात्र, मोठ्या हुद्यावर असतानाही बुद्ध धम्माच्या प्रसारासाठी त्यांनी सातत्याने लेखन, व्याख्याने आणि सामाजिक कार्य सुरू ठेवले. निवृत्तीनंतरही धम्मसेवेचा ध्यास कायम ठेवत, समाजप्रबोधनासाठी कार्यरत राहिले.

डी.एल. कांबळे यांचा बुद्ध धम्मातील कार्याचा व्यापक प्रभाव त्यांच्या बौद्ध साहित्य संमेलनातील सहभागातून स्पष्ट होतो.

२००३ साली कल्याण येथे संपन्न झालेल्या ५व्या बौद्ध साहित्य संमेलनाचे स्वागताध्यक्ष म्हणून त्यांनी विचारमंथनाचे नेतृत्व केले.
२००६ साली उल्हासनगर येथे पार पडलेल्या ६व्या बौद्ध साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष म्हणून त्यांनी बौद्ध धम्माच्या महत्त्वाच्या पैलूंवर सखोल मार्गदर्शन केले.
ही संमेलनं म्हणजे बुद्ध धम्मप्रचारकांची व विचारवंतांची मोठी परिषदेप्रमाणे असतात. त्यामध्ये धम्मग्रंथांचा अभ्यास, आधुनिक समाजातील बौद्ध धम्माचे स्थान, जातिव्यवस्थेवरील चर्चा आणि धम्मकार्याच्या नव्या वाटा शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो. कांबळे सरांनी आपल्या प्रभावी भाषणांमधून बौद्ध समाजाच्या सशक्तीकरणासाठी नवे विचार मांडले.

डी.एल. कांबळे हे केवळ विचार मांडून थांबले नाहीत, तर बौद्ध धम्माचे संशोधनात्मक लेखनही केले. त्यांनी अनेक दैनिक वृत्तपत्रे, मासिके आणि पुस्तके यांतून आपले विचार समाजासमोर ठेवले. त्यांच्या लेखनशैलीत बौद्ध तत्त्वज्ञान, वैज्ञानिक दृष्टीकोन आणि सामाजिक वास्तव यांचा उत्तम मेळ आढळतो.

प्रमुख प्रकाशित ग्रंथसंपदा

१) धम्मपद गाथा आणि कथा (सचित्र) खंड १ ते ७ – धम्मपद हा बौद्ध धर्मातील अत्यंत महत्त्वाचा ग्रंथ आहे. यात बुद्धांच्या विचारांचे संकलन आहे. डी.एल. कांबळे यांनी यातील गाथांचे स्पष्टीकरण आणि त्यातील कथा सप्रयोग मांडून बौद्ध अनुयायांसाठी अमूल्य कार्य केले आहे.
२) तथागतांचा धम्म आणि विज्ञान – बुद्धधर्म केवळ आंधळा विश्वास नाही, तर विज्ञान आणि तर्कशुद्ध विचारांवर आधारलेला आहे. हे अधोरेखित करणारा हा महत्त्वपूर्ण ग्रंथ आहे.
३) खरा धम्मधर कोण? – बौद्ध धर्माचे तत्वज्ञान समजून घेण्यास मदत करणारे विवेचन.
४) बुद्धप्रणित कम्मसिद्धांत – कर्म आणि त्याचे परिणाम यावर सखोल विश्लेषण करणारा ग्रंथ.
५) बुद्धप्रणित पुनर्जन्मसिद्धांत – पुनर्जन्म संकल्पनेवर बौद्ध धर्माच्या दृष्टीने स्पष्टीकरण देणारे महत्त्वाचे पुस्तक.
६) बुद्ध धम्मातील प्रज्ञारत्ने – बुद्ध धम्मातील तत्त्वज्ञान, साधना आणि विचारसरणी यांचा अभ्यासपूर्ण मागोवा घेणारे पुस्तक.
याशिवाय, त्यांच्या ५व्या बौद्ध साहित्य संमेलनातील स्वागताध्यक्षीय भाषण आणि ७व्या संमेलनातील अध्यक्षीय भाषणाची स्वतंत्र पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत.

बुद्ध धम्म हा केवळ धार्मिक शिकवण नाही, तर सामाजिक क्रांतीचा मूलमंत्र आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धम्म स्वीकारला तो केवळ आध्यात्मिक कारणांसाठी नाही, तर सामाजिक परिवर्तनासाठी होता. कांबळे सरांनीही आपल्या व्याख्यानांत आणि लेखनात या दृष्टिकोनावर भर दिला.

त्यांनी आपल्या "बुद्ध धम्म एक महान क्रांती" या भाषणात म्हटले होते –

"बुद्ध धम्म हा केवळ आत्मिक शांतीसाठी नाही, तर समाजाच्या शोषित, उपेक्षित वर्गाला सन्मानाने उभे करण्याचे साधन आहे. हा धम्म बुद्धिप्रामाण्यवादी, वैज्ञानिक आणि मानवतावादी आहे. म्हणूनच, बौद्ध धम्माचा प्रसार हा समाजसुधारणेचा मार्ग आहे."

त्यांच्या या विचारसरणीमुळे अनेक युवक धम्माच्या मार्गावर प्रवृत्त झाले.

डी.एल. कांबळे यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले. त्यापैकी "भदंत आनंद कौसल्यायन धम्मलेख महानायक पुरस्कार – २०१०" हा विशेष उल्लेखनीय आहे. हा पुरस्कार बुद्ध धम्माच्या साहित्यिक आणि संशोधनात्मक कार्यातील उत्कृष्ट योगदानासाठी दिला जातो.

त्यांच्या लेखनाने आणि विचारांनी अनेकांच्या जीवनावर प्रभाव पाडला आहे. त्यांनी बौद्ध धम्माची वैज्ञानिक, तात्त्विक आणि सामाजिक बाजू लोकांसमोर आणली. त्यांचे ग्रंथ आणि व्याख्याने हजारो लोकांना बौद्ध धम्माकडे वळवणारे ठरले.

आजही त्यांच्या ग्रंथसंपदा, धम्मविषयक विचार आणि व्याख्यानांमुळे नव्या पिढीला मार्गदर्शन मिळत आहे.

डी.एल. कांबळे यांचे आयुष्यभर बौद्ध धम्माच्या प्रचार आणि प्रसारासाठी समर्पित कार्य चालू आहे. त्यांच्या लेखनाने समाजात नवा विचार निर्माण केला आणि अनेकांना नव्या दिशेने प्रवृत्त केले. धम्माचा प्रसार, मानवतावाद, वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि सामाजिक समतेचा पुरस्कार हेच त्यांच्या जीवनकार्याचे चार आधारस्तंभ आहेत.

आज बौद्ध धम्माबद्दल खोलवर विचार करणाऱ्या अभ्यासकांसाठी त्यांचे साहित्य एक अमूल्य ठेवा आहे. त्यांचे जीवन म्हणजे धम्मसेवेचे तेजस्वी उदाहरण आहे, जे पुढील पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी ठरेल.