Nilam Mangave

नीलम माणगावे - एक अष्टपैलू साहित्यिक प्रवास

साहित्य क्षेत्र हे केवळ कल्पनाविश्व नव्हे, तर वास्तवाशी नाते जोडणारे, संस्कृतीचे प्रतिबिंब उमटवणारे आणि समाजप्रबोधनाचे प्रभावी माध्यम आहे. या साहित्यिक विश्वात स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण करणाऱ्या, विविध साहित्य प्रकारांमध्ये लीलया मुशाफिरी करणाऱ्या लेखिका नीलम माणगावे यांचे योगदान अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. त्यांच्या लेखन प्रवासाचा मागोवा घेतल्यास केवळ शब्दांचा नव्हे, तर सामाजिक जाणिवांचा, अनुभवांच्या ठेव्याचा आणि संवेदनशील विचारांचा अद्वितीय संगम आपल्याला दिसतो.

नीलम माणगावे या गृहिणी असूनही त्यांनी आपल्या लेखणीच्या बळावर मराठी साहित्यविश्वात भरीव कार्य केले आहे. कथा, कविता, कादंबरी, लोकसाहित्य, सामाजिक आणि वैचारिक लेख, संपादकीय, समीक्षणात्मक लेखन, संशोधनपर लिखाण, बालसाहित्य, कुमारसाहित्य, प्रवासवर्णन, आत्मकथन अशा विविध साहित्यप्रकारांमध्ये त्यांनी आपली लेखणी ताकदीने चालवली आहे. त्यांच्या लेखनातून ग्रामीण व शहरी संस्कृतींचे विविध पैलू, मानवी भावभावनांचे सूक्ष्म विश्लेषण, स्त्रीमनाचा ठाव घेतलेले विचार आणि समाजप्रबोधनाचा ध्यास दिसून येतो.

साहित्याचा आवाका केवळ प्रतिभेनेच नव्हे, तर सातत्याने केलेल्या कष्टांनीही मोजला जातो. नीलम माणगावे यांच्या साहित्यिक प्रवासाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या प्रकाशित ग्रंथसंख्येचा भव्य आकडा—७६ पुस्तके! या पुस्तकांमध्ये कथा, कविता, कादंबऱ्या, बालसाहित्य, संशोधनपर ग्रंथ यांचा समावेश आहे. प्रत्येक पुस्तक समाजाच्या एखाद्या ना एखाद्या अंगाला स्पर्श करते आणि वाचकांना विचार करायला प्रवृत्त करते.

त्यांच्या साहित्यसेवेचा विस्तार केवळ स्वतंत्र लेखनाकडे मर्यादित नसून संपादन क्षेत्रातही त्यांनी आपली प्रतिभा दाखवली. 'प्रगती आणि जिन विजय' तसेच 'तीर्थंकर' या नियतकालिकांमध्ये त्यांनी सहसंपादक म्हणून भरीव योगदान दिले. याशिवाय इंद्रधनुष्य या मासिकासाठी त्या सल्लागार म्हणून कार्यरत आहेत.

साहित्यिक चर्चासत्रे, परिसंवाद, कथाकथन आणि कविता वाचन या माध्यमांतून लेखन वाचकांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचते. नीलम माणगावे यांनी अनेक साहित्य संमेलनांमध्ये सहभाग घेतला आहे. कथाकथन, कविता वाचन यासह त्यांनी कवी संमेलन आणि साहित्य संमेलन अध्यक्षपदही भूषवले आहे. विशेषतः २००७ मध्ये मॉरिशस येथे आयोजित कवयित्री संमेलनात त्यांचा सहभाग वैशिष्ट्यपूर्ण ठरला.

साहित्य हे केवळ ग्रंथरूपीच न राहता, श्राव्य माध्यमांतूनही वाचकांपर्यंत पोहोचणे महत्त्वाचे असते. सांगली, कोल्हापूर, सोलापूर आणि औरंगाबाद आकाशवाणी केंद्रांवर त्यांनी कथाकथन, कविता वाचन आणि कौटुंबिक श्रुतिका लेखन केले आहे.

एखाद्या साहित्यकृतीला मिळणारा पुरस्कार हा केवळ त्या लेखकाच्या प्रतिभेचा सन्मान नसून, समाजाने त्या लेखनाला दिलेली दाद असते. नीलम माणगावे यांच्या तीन पुस्तकांना महाराष्ट्र शासनाचा प्रतिष्ठित राज्य पुरस्कार मिळाला आहे:

१) शांते तू जिंकलीस – कथासंग्रह
२) डॉलीची धमाल – बालकादंबरी
३) निर्भया लढते आहे – कथासंग्रह

याशिवाय, यशवंतराव चव्हाण मुक्त विद्यापीठ, नाशिक चा बाबुराव बागूल पुरस्कार (साक्षीदार कथासंग्रहासाठी), महाराष्ट्र साहित्य परिषद, पुणे चा कुसुमाग्रज पुरस्कार (खचू लागली भुई कवितासंग्रहासाठी) आणि ना. घ. देशपांडे पुरस्कार (एकूण कवितालेखनासाठी) हे त्यांना प्राप्त झालेले महत्त्वाचे पुरस्कार आहेत. त्यांच्या नावावर एकूण ५५ विविध साहित्य पुरस्कार आहेत, जे त्यांच्या लेखनाची प्रतिष्ठा अधोरेखित करतात.

नीलम माणगावे यांच्या साहित्याची महत्ता शैक्षणिक क्षेत्रातही अधोरेखित झाली आहे. त्यांच्या अनेक कथा आणि कविता महाराष्ट्र व कर्नाटक राज्यांच्या विविध इयत्तांच्या पाठ्यपुस्तकांमध्ये समाविष्ट आहेत. यामध्ये 'सत्कार', 'स्पर्श', 'प्रसाद', 'पैंजण' यांसारख्या कथांचा आणि 'कोणापासून काय घ्यावे?' कवितेचा समावेश आहे. याशिवाय, मुंबई विद्यापीठ, शिवाजी विद्यापीठ आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ यांच्या अभ्यासक्रमांमध्येही त्यांच्या साहित्याचा समावेश करण्यात आला आहे.

नीलम माणगावे यांच्या कथासंग्रहांवर आणि कवितासंग्रहांवर संशोधनही झाले आहे. दोन प्राध्यापकांनी त्यांच्या साहित्यावर एम.फिल. पदवी मिळवली आहे, ही गोष्ट त्यांच्या लेखनातील गहनतेचे आणि समाजभानाचे द्योतक आहे.

नीलम माणगावे या केवळ लेखिका नाहीत, तर एक सशक्त विचारवंत, समाजप्रबोधक आणि साहित्यसेविका आहेत. त्यांचे लेखन केवळ मनोरंजनासाठी नसून, ते वाचकाला अंतर्मुख करणारे, विचारप्रवर्तक आणि प्रेरणादायी आहे. विविध साहित्य प्रकारांत त्यांनी केलेले योगदान, सामाजिक विषयांवरील त्यांची संवेदनशीलता आणि अभ्यासपूर्ण दृष्टिकोन यामुळे त्यांचे नाव मराठी साहित्याच्या भव्य क्षितिजावर दीप्तीमान राहील, यात शंका नाही. त्यांच्या लेखणीचा हा प्रवास भविष्यातही असाच निरंतर आणि प्रेरणादायी राहो, हीच सदिच्छा!