Buddhapranit Punarjanm Siddhanta

• Author: D. L. Kamble
• Category: Non-Fiction
• Pages: 168

Book Preview

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" या आपल्या महत्त्वाकांक्षी ग्रंथात बौद्ध धम्माच्या गाभ्यातील चार मूलभूत समस्यांचा सखोल विचार मांडला आहे. त्यातील तिसऱ्या समस्येचा – पुनर्जन्माच्या संकल्पनेचा – उलगडा करण्याचा प्रयत्न "बुद्धप्रणीत पुनर्जन्म सिद्धांत" या ग्रंथात करण्यात आला आहे. या ग्रंथाची दुसरी आवृत्ती अल्पावधीत प्रकाशित होत आहे, ही गोष्ट महत्त्वपूर्ण आणि आनंददायक आहे. भारतीय समाजात पुनर्जन्म ही संकल्पना पारंपरिक हिंदू विचारसरणीशी निगडीत मानली गेली आहे. त्यामुळे आत्म्याशिवाय पुनर्जन्म शक्यच नाही, असे अनेकांचे मत असते. मात्र, बुद्धप्रणीत तत्वज्ञानानुसार अनित्य (अनित्यता), दुःख (दुःखत्व), आणि अनात्म (न आत्म्याचे अस्तित्व) ही तीन महत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत, ज्यांच्या आधारे पुनर्जन्माचा शोध घेता येतो. हा ग्रंथ पुनर्जन्माच्या संकल्पनेचे वैज्ञानिक आणि तर्कशुद्ध विश्लेषण करून तिचे बौद्ध विचारधारेतील स्थान स्पष्ट करतो. भारतीय धार्मिक परंपरेत पुनर्जन्म ही आत्म्याच्या अस्तित्वावर आधारित संकल्पना आहे. हिंदू धर्मात आत्मा अमर असून, शरीर नष्ट झाले तरी आत्मा नवीन जन्म घेतो, असा विश्वास आहे. मात्र, बुद्ध धम्माचे वैशिष्ट्य म्हणजे तो आत्म्याचे अस्तित्व नाकारतो आणि तरीसुद्धा पुनर्जन्माचा सिद्धांत मांडतो. हे कसे शक्य आहे? बुद्धांच्या तत्वज्ञानानुसार, कोणताही स्थायी "स्व" किंवा "आत्मा" नाही. अनात्मवाद या संकल्पनेनुसार, व्यक्ती ही केवळ पाच स्कंधांचे (रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार, आणि विज्ञान) एकत्रीकरण आहे. हे स्कंध क्षणाक्षणाला बदलत असतात, म्हणून स्थायी आत्म्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. तरीही पुनर्जन्माची संकल्पना स्वीकारली जाते, कारण पुनर्जन्म म्हणजे एका व्यक्तीच्या कर्मसंग्रहाचा पुढील जन्मातील परिणाम. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" ग्रंथात नमूद केल्याप्रमाणे, प्रतित्यसमुत्पाद (कार्यकारण भाव) सिद्धांतावर पुनर्जन्माची संकल्पना आधारलेली आहे. "जर एक गोष्ट अस्तित्वात असेल, तर दुसरी गोष्ट निर्माण होते" या कार्यकारणभावानुसार, आपल्या कृतींमुळे भविष्यातील परिस्थिती निर्माण होते. त्यामुळे आत्म्याचे अस्तित्व न मानता, फक्त कर्मसंस्काराच्या आधारावर पुनर्जन्म स्पष्ट करता येतो. डॉ. आंबेडकरांनी पुनर्जन्माला केवळ धार्मिक संकल्पना म्हणून न पाहता, त्याचा वैज्ञानिक अन्वयार्थ लावण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी "आंब्याच्या बीपासून आंब्याचा वृक्ष उगवतो, त्याला आंबे लागतात, हा आंब्याचा पुनर्जन्म आहे, पण यात आत्म्याचा सहभाग नाही" असा दृष्टांत वापरून स्पष्ट केले आहे की, पुनर्जन्म ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. एखादी कृती किंवा विचारप्रवाह पूर्णतः संपत नाहीत, ते वेगवेगळ्या स्वरूपांत पुढे जातात. त्यालाच बुद्धप्रणीत पुनर्जन्म म्हणता येईल. या विचाराला आधुनिक विज्ञानाची साथ मिळते. क्वांटम फिजिक्सनुसार, उर्जा नष्ट होत नाही, ती केवळ एका स्थितीतून दुसऱ्या स्थितीत परिवर्तित होते. मानवी मेंदूत निर्माण होणारे विचार, भावनात्मक ऊर्जा आणि कृतीही या नियमांत बसतात. एखाद्या व्यक्तीचा प्रभाव, तिचे विचार आणि कर्म एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीकडे संक्रमण होते, आणि हेच बुद्ध धम्मानुसार पुनर्जन्माचे स्वरूप आहे. बुद्धप्रणीत पुनर्जन्माच्या सिद्धांतावर विरोध करणारे अनेक विचारवंत आहेत. काही टीकाकारांचे म्हणणे आहे की, जर आत्माच अस्तित्वात नसेल, तर पुनर्जन्म कसा शक्य आहे? तसेच काही जण बुद्ध धम्माला निराशावादी म्हणून पाहतात. १. आत्म्याशिवाय पुनर्जन्म कसा शक्य आहे? हे आक्षेप बहुधा पारंपरिक धार्मिक धारणा बाळगणाऱ्या लोकांकडून येतात. मात्र, बुद्ध धम्माचा प्रतित्यसमुत्पाद सिद्धांत हा प्रश्न सोडवतो. एका क्षणी अस्तित्वात असलेली गोष्ट दुसऱ्या क्षणी बदलते आणि नवीन रूप धारण करते. उदाहरणार्थ, लाकडाचा जळून कोळसा होतो, कोळशामधून उष्णता आणि धूर निर्माण होतो. लाकडाचा आत्मा नसतो, तरी त्याचे अस्तित्व पुढे जाते. २. बुद्ध धम्म निराशावादी आहे का? बुद्ध धम्मातील दुःख संकल्पनेचा काही जण गैरसमज करून घेतात. डॉ. आंबेडकरांनी "बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" ग्रंथात स्पष्ट केले आहे की, बुद्धांनी "जन्म, वृद्धत्व, आणि मृत्यू दुःखद आहेत" असे सांगितले, परंतु त्याचा अर्थ निराशावाद नव्हे. बुद्धांनी चार आर्यसत्य सांगितली, ज्यामध्ये दुःखाचे अस्तित्व, त्याचे कारण, त्याचे निराकरण, आणि त्याचा नाश करण्याचा मार्ग सांगितला आहे. जर बुद्ध धम्म निराशावादी असता, तर दुःख निवारणाचा मार्गच सांगितला नसता. ३. 'भवसागर पार करण्याची प्रतिज्ञा' हिचा अर्थ काय? बुद्ध आणि त्यांचा धम्म या ग्रंथाच्या शेवटी दिलेल्या प्रतिज्ञांमध्ये 'भवसागर पार करण्याची प्रतिज्ञा' दिली आहे. भवसागर म्हणजे सतत चालू असलेले दुःखांचे चक्र. हे चक्र मोडण्यासाठी प्रतित्यसमुत्पाद सिद्धांत समजून घेऊन आचरणात आणणे आवश्यक आहे. बौद्ध धम्म हा केवळ वैचारिक किंवा तत्वज्ञानात्मक विषय नाही, तर तो समाजपरिवर्तनाशी थेट संबंधित आहे. डॉ. आंबेडकरांनी बौद्ध धम्माचा स्वीकार केल्यानंतर त्याचा उपयोग शोषित आणि पीडित समाजाला स्वाभिमान मिळवून देण्यासाठी केला. त्यांनी बुद्ध धम्माचे तत्वज्ञान समाजातील अन्याय, विषमता, आणि अज्ञान दूर करण्यासाठी वापरले. त्यांना असे वाटत होते की, जर बुद्ध धम्माचा योग्य प्रचार व प्रसार झाला, तर भारतीय समाजातील अंधश्रद्धा, कर्मकांड, आणि जातिभेद नष्ट होऊ शकतील. पुनर्जन्म सिद्धांताचे व्यवस्थित आकलन झाल्यास, लोकांनी आपली कर्मे सुधारण्यावर भर द्यायला हवा, कारण आपल्या कृतींमुळेच भविष्यातील परिस्थिती ठरते. हा दृष्टिकोन समाजाच्या नैतिक आणि मानसिक उन्नतीसाठी महत्त्वाचा आहे. "बुद्धप्रणीत पुनर्जन्म सिद्धांत" हा ग्रंथ केवळ पुनर्जन्माची संकल्पना स्पष्ट करणारा नाही, तर तो बौद्ध तत्वज्ञानाचा गाभा आणि त्याचा आधुनिक संदर्भही सांगतो. या ग्रंथाच्या दुसऱ्या आवृत्तीला मिळालेल्या प्रतिसादावरून हे स्पष्ट होते की, समाजात बौद्ध तत्वज्ञान समजून घेण्याची तळमळ आहे. यावर अधिक चर्चा होण्याची आवश्यकता आहे, जेणेकरून बुद्ध धम्माचा खरा अर्थ समजून घेतला जाईल. डॉ. आंबेडकरांनी दाखवलेल्या मार्गावर चालून समाजात जागृती निर्माण करणे हीच खरी बुद्ध प्रतिज्ञा पूर्ण करण्याची दिशा ठरेल.